RAPHAEL OU A PIANOLA DE TANYA

A vangarda española parou as máquinas o pasado agosto: Raphael actuou no Festival Sonorama de Aranda del Duero, un certame concibido para o ardor do pantalón pitillo e a exaltación da gafafrauta.
O convite ao cantante de Mi gran noche ten unha primeira lectura bufonesca. Asistir a un concerto dun artista con calidades técnicas excepcionais, pero cun discurso tardorromántico e unha xestualidade histriónica, é unha atrevemento que require para xustificalo dunha actitude burlesca e distanciada. Mesmo á luz da actualización que lle regalou a tamén andada Alaska.

Unha segunda lectura resulta máis dramática. Os promotores e gozadores da modernidade están tan aburridos de buscar a última fronteira que detiveron a marcha cara a ningures. Para distraer a espera por un novo Mesías da modernidade contratan un artista doutro tempo como se puidesen facer como Tanya, a meiga da película Sed de mal, de Orson Welles. Tanya recibe aos clientes co son dunha pianola, «que é tan antiga que parece nova».

O problema da modernidade española é compartido pola modernidade europea. O noso continente, que atesoura milenios de innovación cultural, miraba para a súa filosofía, a súa literatura, a súa arte e a súa música cunha satisfacción tan pristina e inmensa que deixou que os Estados Unidos a adiantara a partir da Segunda Guerra Mundial. Europa aínda aguantou o pulso ata a fin do século XX a base de xerar vangardas, especialmente no caso da pintura co cubismo, pero logo Hollywwod nos asolagou coa calidade abrumadora do seu grandioso cinema.
A cultura, agora temo que definitivamente, pasou a ser innovada polos norteamericanos na súa lingua. En Europa conformámonos con imitar e, nos casos máis descarados, reformular as propostas que chegaban de alén o Atlántico. Ao cabo, non podemos crear un Shakespeare, un Mozart, un Picasso ou un Einstein no mesmo laboratorio no que creamos ovellas Dolly.

Aínda peor é o caso de Galicia. A dúas grandes ondas modernizadoras foron lideradas por Rosalía de Castro e por Nós. E onde van nesta altura esa señora e eses señores. Escribindo en rigor, Rosalía impulsou a maior vangarda de Galicia partindo de elementos arraigados no país. A Xeración pensou máis fondamente o que debería ser a cultura galega —entendida a cultura como sustento dun carácter nacional, logo—, pero o medo e o xuizo sumarísimo, que son dous andazos sen cura coñecida, impediulles desenvolver a súa teoría.

A partir do desartellamento da Xeración Nós a mans dunha ditadura —conducida, por unha crueldade irónica, por un galego—, a modernidade desapareceu en Galicia. A cultura galega foi soltando o lastre de todos os elementos que a singularizaban en cada intento de ser moderna.
O enxebre —é dicir, o particular do noso país— foi identificado co rural, co aldeán. Mesmo eu, que considero cultura e popular termos contraditorios, debo recoñecer que foi un erro xeralizado equiparar os elementos rurais galegos como signos de pailanismo e atraso; contrarios, daquela, á modernidade.
Houbo intentos de rehabilitar eses símbolos labregos que foron tan beintencionados como grotescos. Neira Vilas conta que escribiu Memorias dun neno labrego porque a literatura sobre a vida campesiña era creada por señoritos da cidade que transformaban a cativeza rural nunha Arcadia baseándose nas visitas de fin de semana.
Porén, outros intentos por dignificar os xeitos de existencia campesiños foron acertados. Penso arestora nas leiteiras, nas vacas ou nas figas de Sargadelos, pero esas propostas tan audaces de Seoane e Díaz Pardo acabaron abandonadas nun curruncho por anticuadas, como volveu acontecer máis recentemente co neorruralismo de Manuel Rivas ou do Bravú.
A modernidade galega soamente ten un elemento básico que se mantén inamovido, un continuum identificador: a lingua. Os creadores máis avanzados desmocharon os seus produtos de todo elemento galego agás do idioma. Mesmo hai que se atreve a eliminar o factor do idioma defendendo que existe unha literatura galega en español.
A lingua é última fronteira da nosa cultura, que aínda ninguén se atreveu a suprimir. Aínda non convidamos a Raphael para que achegue exotismo e historicismo aos nosos festivais de pantalón pitillo, camisa abrigada ata o pescozo e barba de leñador. Pero desconfíen. Calquera día un programador de concertos fai o chiste.
Unha vez constatada a incapacidade dos intelectuais e artistas galegos de hoxe en día para actualizar o noso discurso cultural, soamente nos queda agardar unha xeración a que o galego deixe de ser un idioma vivo e natural para habilitarlle unha sala exclusiva no Museo do Pobo Galego. Nese espazo sacro os nosos netos poderán coñecer a Rosalía, a Nós, a cerámica de Sargadelos, a Manuel Rivas ou a Os Diplomáticos de Montealto. E por que non? Podían pasar nunha pantalla o concerto que deu Raphael no FIV de Vilalba no 2018.
Daquela aínda existirán as nosas gloriosas institucións culturais, con toda a súa aura de prestixio: a nosa Consellería de Cultura, a nosa Real Academia Galega e o noso Consello da Cultura Galega. Sempre haberá alguén capaz e presto á ostentar esas dignidades por moito que perdan toda a súa razón de ser. Ben o intúen os promotores da denominación literatura galega en español. Sospeito que dentro de vinte anos os promotores da Festa do Cefalópodo do Carballiño excusarán de evacuar unha consulta áulica á Real Academia sobre se deben poden usar o popular castrapismo pulpo como sinónimo da voz patrimonial galega polbo.
Non quixera deixar aos lectores valentes que avanzaron ata este parágrafo no medio do páramo radioactivo que fun describindo a medida que sobreaba cun drone de pesimismo os dous últimos séculos da nosa cultura. Non podemos consentirnos ser un fracaso como colectivo. Debemos darnos unha oportunidade, aínda recoñecéndoa como a derradeira.
Galicia acabou sendo un país pobre porque as nosas elites nunca foron investidoras, preferiron edificarse pazos para darse unha vida regalada e erixir igrexas para garantirse a travesía polo alén. Porén sempre tivo un rico catálogo de manifestacións culturais —primarias en tanto que populares—, que son aproveitables.
Tal vez deberíamos subir ao rocho da casa dos avós no campo para exhumar eses atributos que nos identificaron como cultura única. Sería útiles como ferramentas para modernizarnos cunha proposta orixinal e autóctona. Aínda que a nosa ollada sexa tan irónica e descrida coma a que botan os modernos do Sonorama sobre Raphael. Sería unha ollada dun primeiro momento, que perdería o seu verniz retranqueiro unha vez que se asumise como a única saída con porvir que podemos darnos como pobo.
Mesmo confío en que ese restablecemento dos nosos valores identitarios acaben sendo como a pianola de Tanya: modernos de tan antigos.

Photo: Robert Doisneau

Comments

[puralosada]

Cada vez que tenho ocasion de leerte, fasme pensar......aunque a veces me pregunto

¿e bon pensar? -----------Sinto non poder escribir a nosa lingua.............