O CAZADOR DE BRUJAS británico do século XVII Matthew Hopkins descubriu un método infalible para desenmascaralas. As sospeitosas eran atadas fortemente a unha cadeira e lanzadas a un río ou un lago. Se afundían e afogaban eran inocentes; se flotaban, eran bruxas.
Salman Rushdie describe así a súa imposibilidade de rectificar a ofensa que provocou nas autoridades relixiosas de Irán con Os versos satánicos. A anécdota figura en Joseph Anton (Mondadori), o libro autobiográfico no que conta os seus anos vivindo na clandestinidade malia estar, curiosamente, na beira correcta da lei.
Hai 25 anos que Jomeini condenou a morte a Rushdie. A Solución Final non comprendía unicamente o escritor, senón tamén todos cantos, «coñecendo o seu contido, contribuíron á súa difusión».
A pesar de que os tradutores son discretos, houbo afervoados musulmáns que deron con eles. O tradutor de Os versos satánicos para o xaponés foi asasinado; o italiano foi golpeado e apuñalado, e 37 persoas morreron en Turquía nunha protesta contra o tradutor local.
Se me permiten, vou baixar a onda expansiva de traxedia que supón un asasinato, acordando da descrición de Paul Celan sobre o seu traballo de tradutor como «a neve dos penitentes», en alusión á folla en branco.
Os nosos tradutores poden seguir exercendo. Nos últimos anos apareceron editoriais especializadas (Rinoceronte, Hugin e Mugin, Urco) e mesmo mirei velas inchadas coma cortinas de ventás abertas ao sol na xornada na que Gálix (Asociación Galega do Libro Infantil e Xuvenil) tratou o asunto a semana pasada en Lugo. Eu asumira que o galego estaba condeado por unha fatwa dos propios galegos, pero non. Hai plan B: a nosa literatura infantil e xuvenil, que non atopa o seu teito.
Gálix fundouse hai 25 anos, cando Viking Press editaba Os versos satánicos, o poeta Xosé María Díaz Castro morría en Lugo e Darío Xohán Cabana regalaba a súa versión en galego dos versos infernais de Dante Alighieri.
As traducións son coma os amores de verán, que non se atopa o momento para determinar que se rematou. Aínda lin o outro día en La vida y el arte(Lumen), do poeta e tradutor de Celan para o inglés, Michael Hamburger, que «ningunha tradución, en tanto tal, pode ser definitiva».
Hamburger é un escritor alemán que chegou a Londres con nove anos nunha fuxida dos afervoados alemáns que executaban o Holocausto. Deu en vivir aillado no campo coleccionando variedades de sementes de mazairas e sobres de correos —que non selos, tan vulgarizados polo coleccionismo—.
Agora que todo cumpre 25 anos, Cabana reparou en que a súa versión de A divina comedia esperaba outra man de pintura. E aínda afinou o motor. 25 anos é unha cifra de consolidación, pero asemade de esquecemento, polo que decidiu achegarnos unha nova visión retraballada de A divina comedia. A edición, a cargo dos seus fillos baixo o baldaquino de Edicións da Curuxa, é monumental e asemade delicada; o que pode parecer contraditorio.
A lectura é emocionante e sorprendente. Sobre todo, apoiada nas notas que achega o tradutor para ampliar o campo de batalla textual. Nun deses apuntamentos infórmome da liorta que se montou cerca de Florencia pola Festa das Quendas de 1300, o primeiro de maio. A rivalidade entre o clan dos Cerchi, burguesía advenediza, e os Donati, nobreza de toda a vida, acentuouse. A liorta tivo como balance un ferido de sangue. Nada que non pase agora, se consideramos que o río que flúe pola cidade italiana é o Arno, pero podería ser o Manzanares.
No extremo contrario, dunha mansedume que inclina ao sopor, cómpre cualificar o Epistolario de Díaz Castro que vén de editar Armando Requeixo. A lectura pode ter interese para fixar datas e intencións para investigadores coma Requeixo. Da miña lectura ociosa quedan como sinopse os azares da publicación de Nimbos e os agradecementos do escritor por ser nomeado académico da Galega.
As características do poeta guitiricense que destilan as cartas son a bonhomía e a humildade que contiña a granel o seu corazón. Nunca unha boa persoa deu un escritor atractivo por moito que o edite un sabio ameno coma Armando Requeixo.
De feito, Darío Xohán Cabana ten a Dante por un resentido, por un home «seco». Se A divina comedia non fose o auto dun danado quedaría nun prolongado convite á fascinación estética, pero a purga á que somete á sociedade florentina do século XIV outórgalle un encanto que atravesa poderosamente os séculos.
Díaz Castro evita falar mal de ninguén nas súas cartas. Como concesións, permítese amagar con criticar a Juan Ramón Jiménez —«un poquitín pedante»— e lánzase pola costa abaixo para poñer a feder a Valéry e os seus afervoados sosías simbolistas.
A parte diso, no seu epistolario hai bastante alcanfor e innumerables agradecementos. Mesmo descúlpase por escribir «a máquina y, sobre todo, en castellano» a interlocutores aos que lles parece impropio dirixirse nesa lingua, como Carvalho Calero. Con outros, como o seu profesor no seminario de Mondoñedo Francisco Fanego, usa con naturalidade o español.
Fanego, que escribía hexámetros latinos axustadísimos, exerceu de tradutor para Álvaro Cunqueiro. Xa se ten escrito neste xornal que Cunqueiro enviaba unha torta de Mondoñedo a Manuel Fraga cada Nadal. Sempre canda unha felicitación de imprenta e, sobre todo, en latín.
Photo: American soldiers, Checkpoint Charlie, West Berlin (August 1961) Don McCullin
