UNHA CABANA PARA REFUXIAR A MELANCOLÍA

A DESPEDIDA É unha arte ourensá. Ninguén se despide con tanto xeito e demora coma un natural de Ourense. Debe de ser porque a súa provincia é unha despedida en si mesma. Ourense está composto nun 10 por cento de funcionariado e nun 90 por cento de adeuses, aínda que todos acaben en Vigo.
     Un día dos anos 80, a miña avoa Aurora prendeu Radio Popular de Bilbao para escoitar a retransmisión de Un ballo in maschera, de Verdi, dende o Teatro Arriaga. Esa tarde, Moncho Borrajo insinuou que deixaba a escena. Despedida y cierre, chámouse a enésima última xira do humorista de Baños de Molgas. Outros ourensáns que se despiden son Los Suaves. Anunciaron varias ducias de concertos da xira La música termina. Xuraría que nunca antes o fixeron, pero cun ourensán nunca se sabe. Saborean tanto as despedidas que marchan sen marchar. Isto podería explicalo mellor Baltar, calquera dos Baltar. O remedio ourensán contra a despedida é meterse nun bucle de nostalxia. Lars Von Trier non inventou nada en Melancholia, a película na que conta a vertixe coa que o planeta Melancholia avanza cara a Terra para destruíla. Hai unha escena na que unha nai colle uns paos longos e chántaos no chan. Constrúe un «refuxio máxico» para o seu fillo, convencéndoo así de que nada malo lles pasará.
     Slavoj Zizek comenta en Acontecimiento (Sexto Piso Editorial) que a idea para ese filme naceulle a Von Trier dunha terapia contra a depresión. «As persoas depresivas tenden a actuar con máis calma baixo a ameaza dunha catástrofe, xa que agardan que sucedan cousas malas», anota Zizek. Supoño que esa aceptación dun destino escuro determina que os ourensáns nunca acaben de despedirse. Saben que a despedida limita co baleiro e por iso demoran soltarche a man mentres van balbucindo frases sen sentido, como «xa nos falamos» ou buscan unha solución próxima que remate coa despedida: «A ver se nos vemos».
    A miña avoa Aurora tiña un espírito romántico. As opinións dos seus dous fillos melómanos sempre a descolocaban cando discutían sobre Chaikovski: «Din que non é música, pero a min gústame», confesou unha vez nun aparte. A música foi a súa «cova máxica» unha vez que Franco, coma se fose un planeta sen bridas, esmagara o seu País Vasco. «Non atribuades á soberbia o que soamente sería efecto da dor que me causaría o envilecemento dos bizkaínos», pedía Sabino Arana. Estou certo de que a miña avoa suscribiría a frase de Verdi: ««Volvamos ao antigo, será un progreso». Intúo que recrearse na súa melancolía democristiá era o seu xeito de rodearse dun refuxio no que aillarse da ignorancia que exhibía o franquismo. Antes da guerra, Aurora militaba no PNV; daquela tiña unha estrutura tan débil coma uns paos chantados nun xardín. A asunción desa debilidade levouno a reforzarse en todos os ámbitos, mesmo no tipográfico, copiando as letras dalgunhas estelas funerarias e convertíndoas na letra vasca.
   O deseñador Pepe Barro vén de publicar O como é o que conta (Barro), un volume suxestivo no que recolle textos que escribiu sobre ese taboeiro de xeo que é o presente, pero non perde interese para quen queira coñecer a evolución do deseño gráfico no país. Un dos escritos está dedicado á letra galega que deseñou Castelao. Pepe Barro sinálanos co índice a igrexa de Santa Columba de Rianxo, a «cova máxica» na que Castelao atopou a inspiración. O pai do galeguismo mirou «as marcas dos canteiros gravadas nas pedras do templo parroquial». De feito, advirte o autor, «a poucos pasos ten Castelao a casa familiar, na rúa de Abaixo». Sería outro rianxeiro, Rafael Dieste, nacido trece anos despois, quen deitase os paos da gloria medieval da Gallaecia nos que se refuxiara Castelao. Non escribiu unha diatriba, nin unha soa palabra violenta contra o seu veciño. Segundo lle leo a Pepe Barro, valeuse do suplemento polo Día de Galicia de El Pueblo Gallego de 1929. Dieste colle unha páxina e traza unha liña que a divide en dous. Describe esa raia como «una divisoria donde se desapartan tendencias poéticas: la Académica —nostalgia, anécdota, corazón— y la de los Noviestetas —plasticidad, sugerencia, cerebro—». Na metade na que están os poemas dos vellos académicos usou unha tipografía Castelao. Na que ocupaban os poemas dos noviestetas «titulou unhas letras a pau seco, rotuladas a man, bailadas» baseadas nas de Marinetti. Pepe Barro observa nesa páxina de El Pueblo Gallego un mapa da situación que vive a cultura galega en 1930: «O galeguismo oficial, ancorado naquelas datas nunhas posicións ideolóxicas conservadoras non foi quen de reter a nova xeración». Como ben explica Xosé Luís Axeitos, Castelao trazara a súa letra «mirando á gloria pasada do noso románico». Porén, sinala Barro, Seoane percíbea como «ancorada na tradición, as súas formas fánselle antigas, obsoletas». Esa conspiración tipográfica de Dieste tivo unha consecuencia ideolóxica porque Seoane empezou daquela a identificar esquerda, vangardas artísticas e apertura de Galicia ao mundo. Vai achegándose á Frente Popular influíndo no «esgazamento da Dereita Galeguista de Risco e Filgueira, e mais o centro de Paz Andrade», describe Barro. Tras o asentamento militar sobre a sociedade española, Luís Seoane resístese á resignación de Stepehen Dedalus cando dicía que «xa que non podemos cambiar o país, cambiemos de tema». Con todos os camiños cegados, Luís Seoane repara en que aínda lle queda a estética. Isaac Díaz Pardo sáelle ao paso cargado de ambición e creatividade. Díaz Pardo acabou abandonando a fábrica de cerámica na fin do mundo da Pampa arxentina, despois de preguntarse que pintaba e regresa a Galicia convencido de que pode cambiar o país partindo de riquezas materiais e estéticas da propia terra. Camiña cara a onde lle indica Seoane, quen lle fala da Bauhaus alemá. Pepe Barro cita o Manifesto (1970) do Laberinto de Formas que fundaran Seoane e Díaz Pardo: «Nós queremos enriquecer o mundo coa nosa diferenza». Engade que recuperaron «formas esquecidas de Galicia para atopar unha expresión propia». Talvez non sexa mala idea empezar a chantar varelas no xardín para construír un refuxio no que resgardar toda a melancolía que nos provoca un país exposto ao choque do global.

Photo: John F Kennedy’s coffin lies in state in the Capitol Building.