JAZZ E COPAS TRAS O SFUMATO

Aki Kaurismäki comezou a súa formación como director nun cineclub de Helsinlki onde poñían películas de jazz. Manuel Antonio non logrou ser cineasta e quedou en poeta porque tivo escaso acceso ás salas. Cando chegou a Vigo para estudar Náutica, queixouse: "En Vigo estou no deserto, nun deserto de pantallas cinematográficas". Despois embarcou e non puido ver filmes.

William Faulkner debutou na literatura con guións para Hollywood. Emocionalmente era un granxeiro, polo que non gustaba dos barcos. Cando voou a Estocolmo para recoller o Nobel temeron que baixase do avión aos rolos do borracho que estaba. Unha vez rexeitou un convite dos Kennedy para cear na Casa Branca. O escritor alegou que era "un labrego sen a roupa axeitada, pero estaría encantado de que vostedes viñesen cear á miña casa». Porén, Miles Davis sentiuse honrado cando Ronald Reagan o incluíu nunha homenaxe a músicos en Washington. Nancy Reagan, que non o coñecía, interesouse amablemente polos seus méirtos para merecer o convite. «Son Miles Davis e cambiei a Historia da Música cinco ou seis veces. Vostede que cousa importante fixo na vida, a parte de tirarse ao presidente?» 

Se Davis cambiou a Historia da Música con discos coma Kind of blue, Cifu mudou a Historia da Música en España unha única vez, pero foi un esforzo discreto e sostido durante o medio século que viviu en Madrid. O jazz español non tería as dimensións nin a fondura do actual de non ser polo programa de televisión Jazz entre amigos ou polo espazo radiofónico Jazz porque si.

Nunca me perdín un Jazz entre amigos aínda cando non me interesaba a esencia, o jazz, nin sabía quen era o señor negro e pelón que vestía camisas douradas, tocaba a trompeta e cambiara a Historia da Música cinco ou seis veces. Non, encantábame o xeito que escollera Cifu para presentar un programa na decadencia do reinado de Franco, cun cigarro na dereita e un gin tonic na esquerda, como se a exhibición de rebeldía e liberdade reclamase o maltrato aos pulmóns e ao fígado. Juan Claudio Cifuentes, Cifu, parecía un animal cálido e inocente ceibado de súpeto no clima de perversión moral e vinganza que empapuzaba a sociedade española da ditadura. Todo o que fixera Cifu era trasladar Saint Germain, o barrio canalla do seu París natal, a TVE. A barra, as copas e o sfumato graxento daquel trasunto de local escuro no que presentaba Jazz entre amigos era unha recreación das «covas nas que se bebe, nas que se baila e nas que se fai o amor; nesa orde, que é a lóxica», segundo explica Boris Vian en Manual de Saint Germain des Prés (Gallo Nero).

Nese libro, escrito en 1949, Boris Vian informa de que "no caldo efervescente que é Saint Germain des Prés asistimos nestes momentos á transformación da especie zazou na especie bebop". Os zazou eran rapaces parisinos dos anos 40 que se resistían á moral restrictiva e filonazi do réxime de Vichy. Os zazou entregáranse ao hedonismo africanista cantado en swing por Cab Calloway en Zah zuh zaz, o tema de 1933 do que colleron o nome. Boris Vian escribe cun estilo inquedo, tratar de ler a súa prosa nerviosa é apuntar contra un branco móbil, pero aínda se lle entende describe o bebop: «O bebop despreza a melancolía. Cando escoita a Armstrong ou Dizzy Gillespie, treme. Cando se lle aborda responde cunha chave de iudo ou cun uppercut, como Claude Luter, que deixa K.O. aos músicos se chegan tarde ou se saltan un descanso». O autor apunta que «os cincocentos metros cadrados de Saint Germain son o feudo do existencialismo», con Jean Paul Sartre como mito fundacional masculino e Simone de Beauvoir como o seu equivalente femininino. Sartre e Beauvoir recibiron a Miles Davis en París en 1949 facéndolle descubrir que non era un miserable músico negro, como nos Estados Unidos, senón unha estrela admirada. Boris Vian serviulle de anfritrión en todos os locais ruíns do barrio de Saint Germain e mesmo aturou con humildade que a súa muller, Juliete Gréco, namorase de el. Gréco foi quen lle presentou a Louis Malle, un cineasta que na altura soamente dirixira un documental xunto co divulgador mariño Jacques Cousteau.

Miles Davis regresaría a París en 1957. O promotor do Club Saint Germain, Marcel Romano, convidárao a dar unha serie de concertos. Boris Vian asegura no seu ensaio que «o Club Saint Germain, e, sobre todo, a librería-bar do Club Saint Germain» era o santiario dos existencialistas". As actuacións de Miles Davis suspendéronse. Louis Malle aproveitouno para encargarlle a banda sonora da película que viña de rodar —con Jeanne Moureau— como protagonista, Ascensor para o cadarso. O músico soamente pediu que lle deixasen no hotel un piano, un proxector de cine e un par de semanas. Transcorrido o prazo, saiu da habitación para visitar os clubes que lle amosara Boris Vian. Nun deles, escoitou ao cuarteto de René Urterger e contraouno. Na noite do 4 ao 5 de decembro encerrou os músicos no estudo Poste Parisien. Miles Davis tomou decisións ao seu xeito, como volvería facer en Kind of blue: os instrumentistas improvisaron temas que non coñecían, apenas cuns apuntamentos insuficientes. Jeanne Moureau tivera a atención de montar un bar no estudo para eles. A actriz ocupouse de atendelos ao longo das oito horas de gravación.

Dende ese París chegou Cifu en 1961 a un Madrid que o horrorizou musicalmente. O pasado verán deu unha charla no Festival de Jazz & Blues de Ribadeo. «Yo pensé que, igual que en Francia, aquí habría estudiantes que tocasen a nivel aficionado. Pregunté si había actividad musical en la facultad, me indicaron un aula en la que ensayaban y al abrir la puerta me encontré con la tuna», contaba. Ese día tamén confesou que aquelas copas que tomaba en Prado del Rey nas presentacións de Jazz entre amigos contiñan auga «porque grabábamos a las nueve de la mañana».

A banda sonora que escribiu Miles Davis para Ascensor ao cadarso pégase como a pel á carne para describir a angustia que a parella de amantes que mata ao home dela e xefe del. Kaurismäki sinala que aprendeu de Luis Buñuel o xogo de contrarios: «Se tes unha escena triste na que un rapaz e unha rapaza se separan, usa jazz. De outro xeito, sería Hollywood. Para suicidarse».

O jazz ten como característica fundacional a liberdade improvisada, un esprito paralelo ao que transmite Manuel Antonio nunha das cartas que veñen de revelar felizmente a Real Academia Galega e a Fundación Barrié en Epistolario: «Eu, espírito individolista, rebelde e simplista (tres carauteres do primitivismo), teño por única iñorma de non ter ningunha».
Ese espírito inspira tamén o cine de Kaurismäki. A sala Numax, creada por unha cooperativa en Santiago para proxectar cinema de calidade, estreouse coa súa película Nubes pasaxeiras. Para a sorpresa e fascinación dos espectadores, Kaurismäki presentouse na sala. O director finés mesmo avaliou a nova actividade: «Programando este filme tan malo, con certeza esta iniciativa non é comercial».

Alberto Grandío chamoume para dicirme que Cifu morrera. Contoume que habían de traelo este ano ao Festival de Jazz de Lugo. Non caerei na ridiculez de escribir que Cifu segue vivo. Limitareime a afirmar é moito o que aínda pode aprendernos, aínda que sexa nos seus pod casts.