AO PRINCIPIO DA súa estadía nos Estados Unidos, Vladimir Nábokov foi curtar o pelo. O perruqueiro, segundo extendía a tea branca sobre o peito, sinalou: «Nótase que é vostede inglés, acaba de chegar a América e escribe vostede nun xornal». «Como pode saber todo iso sobre min se vén de coñecerme?». O home fixo chasquear as tesoiras e desvelou: «Porque a súa pronuncia é inglesa, porque aínda non tivo tempo a gastar os seus zapatos europeos e porque ten a cabeza de fronte alta típica dos que escriben nos xornais». Nábokov contestou marabillado: «É vostede Sherlock Homes?» O barbeiro quedou calado. Uns minutos máis tarde, con voz tímida, confesou que non sabía quen era o tal Sherlock Holmes.
Brian Boyd recolle esa anécdota dun texto propio escritor en Vladimir Nábokov. Los años americanos (Anagrama, 2006). Nábokov aprendera en inglés e francés na súa infancia aristocrática en San Petersburgo ata que o seu pai, horrorizado, lle puxo un profesor de ruso. A familia houbo de exiliarse da Revolución Soviética en 1919 para asentarse en Berlín. Pero non foron os bolxeviques que mataron ao pai, senón un zarista, que disparou en 1922 contra o seu republicanismo. Anos máis tarde o nazismo enviaría a un campo de concentración un irmán seu. Daquela Vladimir montou a súa muller e o seu fillo no primeiro tren que saíu en dirección contraria ao campo de concentración de Dachau. Acabaron en París.
A biografía que fixo Brian Boyd describe, ata o extenuante, cada paso do autor por Estados Unidos tras escapar da capital francesa tres semanas antes de que Hitler se pasease baixo a Torre Eiffel.
Os creadores asentados en París durante o réxime de Vichy tiveron que elixir entre arriscarse a quedar ou correr. O fotógrafo xudeo, Man Ray, marchou a Nova York eludindo o asalto nazi de xuño de 1940. A súa moza, Lee Miller, abandonárao uns anos antes, en 1932, despois dun tempo de deixar que a fotografase como modelo profesional —o oficio que aprendera posando para Vogue— e dun tempo de aprender técnica con el. Aturouno ata o día ao que a Man Ray se lle ocorreu facer unha caricatura dos suicidas retratándose cunha pistola nunha man e unha corda ao pescozo.
Durante ese tempo de guerra en Europa, Nábokov usou unha boa parte da súa enerxía en abrir os ollos norteamericanos á crueldade de Stalin. Os seus novos veciños non entendían o paralelismo que lles facía con Hitler. Aplicaban a lóxica simplista de que, calquera que se opuxese ao exterminador ario, era un serafín devoto da liberdade.
O debuxante Hergé tivo unha visión parcial. Beirou a atracción que lle causaba o nazismo camiñando polo catolicismo e o nacionalismo extremos. As primeiras tiras do seu personaxe máis sonado, Tintín, comezaron a publicarse na publicación relixiosa belga La Vingtième Siècle.
Todo tintinófilo recoñece que esa publicación de debutante, Tintín no país dos soviets é unha mostra de que o máis lamentable principio pode evolucionar cara a un gran final. O mércores volvín ler ese panfleto no que Hergé, coa tosquedade ideolóxica dos 22 anos, adoutrina aos pequenos e piadosos lectores do suplemento Le Petit Vingtième sobre a Rusia de Stalin: amosa as eleccións trapalleiras, as desaparicións eternas de opositores, o roubo de comida ao pobo, a arbitrariedade dos responsables políticos e a obsesión propagandística do ditador. Todas esas denuncias confirmáronse posteriormente, pero Hergé denunciounas coa única base documental de que llas contara o abate Norbert Wallez, que dirixía a publicación.
Esa historieta ten un debuxo basto e un guión forzado ata os límites. Mesmo chega a extremos nos que Tintín, encerrado por un axente bolxevique nun soto que dá a un río, atopan un traxe completo de mergullador esquecido nun extremo da cela.
Hai tres cousas que eu salvaría de Tintín no país dos soviets: os coches, as lanchas deportivas e a combinación de branco e negro. Este último aspecto parece ser o único que convencía ao debuxante, pois durante case medio século prohibiu a súa reedición. Aínda así, foi o único traballo seu que non consentiu en que se publicase en cor. Algo que a súa editorial, Casterman, debe tomar por capricho de autor porque vai colorealo. O motivo é que se cumpren 88 anos da súa aparición, e todos temos asumida a ditadura das efemérides.
Contra as ditaduras nunca estamos suficientemente armados. Picasso resistiu no París nazi con toda a convicción no comunismo e na arte. Para meter medo ao seu medo botou a entrada dos aliados na cidade pintando e cantando a coves para non escoitar os disparos nin os ruído ferinte dos tanques que atravesaban a rúa. Unha mañá petaron na porta. Aínda podía a derradeira visita da Gestapo. « Nunca pensei que serías o primeiro soldado aliado que vería», comentou Picasso a Lee Miller. A visitante comentoulle que desembarcara un mes antes na praia de Omaha e que soubera daquela que tiña toda unha guerra mundial ao seu dispor.
Estivo uns días na casa de Picasso, pero despois uniuse á vangarda contra Hitler. Fotografíaba o espanto bélico para a frívola Vogue. Tirou imaxes das primeiras veces que o exército americano usou napalm. Foi sobre Dresde. Tivo que soportar que llas censurasen.
Lee Miller manchou as botas coa lama de Dachau e evitou limpalas ata que chegou ao cuarto de baño de Hitler. Lavouse na súa bañeira e durmiu unha sesta na cama de Eva Braun. Tivo un pesadelo con centos de xudeos que eran coma follas de papel que voan ao aire da morte e nunca espertou. Viviu o resto do seu tempo alcoholizándose para apaciguar as súas fotografías do Inferno.
