OS AMIGOS DOS MÚSICOS TAMÉN SON MÚSICOS

NON SOMOS CONSCIENTES do valor da nosa cultura. Deberíamos prestarlle máis atención porque empeza a ser unha civilización mesopotámica: ten uha solidez centenaria, abrangue todas as artes con riqueza en cada disciplina, e está a unhas décadas de ser unha bonita fonte de inspiración para souvenirs.

    O problema non é soamente que os galegos estean tolerando que o seu idioma, o seu punto de vista da realidade, desapareza; o problema é que vai arrastrar á cultura. Si, sen idioma que a sustente, non hai cultura. Non, non se pode ser escritor galego en español; acabemos dunha vez con esa broma. Mesmo as artes máis puramente visuais precisan dunha lingua nas que ser explicadas. Así que temos unha cultura avanzando con paso de vítima cara á súa extinción. Nunhas décadas, o Museo do Pobo Galego terá que aumentar a súa sed porque seremos unha curiosidade para os antropólogos.
    Creadores e artistas adoitan botar a culpa á mingua de falantes. O lema, xa cansino, que sintetiza a súa teoría é: «A culpa de quen é? Dos que votan ao PP». Curiosamente, os que votan ao Partido Popular son os que máis galego falan; aínda que non por un impulso de conciencia, senón por inercia. A administración podería facer máis pola lingua, evidentemente; pero quen ten que conservar a lingua é a cidadanía. E anda noutros falares.
   Podemos seguir esparecendo o esterco polas fincas alleas, pero o problema fundamental é que a cultura galega colleu o vicio de lograr unha boa parte da súa financión recorrendo aos fondos públicos. Cando houbo cartos, todo parecía funcionar; mesmo houbo algúns ilusos que se profesionalizaron a forza de remitir facturas a Xunta, deputacións e concellos. O convencemento de que o público era un graneiro de tamaño infinito estableceuno Jesús Pérez Varela. O exdirector de El Imparcial repetiulle tantas veces á orella a Fraga aquilo de «non es home, es César», que ambos os dous acabaron por crelo. A maiores, Pérez Varela deseñou unha campaña exemplar para explicarllo ao electorado galego co éxito coñecido. O presidente agradeceullo entregándolle o departamento que os gobernantes consideran menos rendible de cara aos comicios, a Consellería de Cultura.
  Pérez Varela entrou no seu despacho de San Caetano e descubriu que tiña tres cousas grandes: pasado a ocultar, presuposto a repartir e descoñemento a disimular. O conselleiro logo entendeu que o tamaño do seu orzamento era tan colosal que lle permitiría poñer os intelectuais a mirar para calquera lugar que non fose a súa biografía e a súa formación. Así que pediu unha axenda telefónica de creadores, artistas, monicrequeiros e paseantes para distribuír cartos a discrección, sen preguntar pola orixinalidade nin a calidade; nin, xa postos, polo interese social.
   Non lle negarei a Pérez Varela que era un estratega político notable. Ao pouco de elevar a Fraga ao cesarismo, entendeu que necesitaba proxectalo máis alá do seu periplo vital. Convenceuno de que debería deixar o seu Templo do Cometa para cando xa non estivese. En 2001 o presidente accedeu e o conselleiro voou a Nova York. para entrevistarse co arquitecto Peter Einseman. Solicitoulle que a biblioteca da Cidade da Cultura acadase a «altura do Alcázar de Toledo» e tivese capacidade para «un millón de libros». O arquitecto lembrou nese momento as boinas e os carros que vira nunha viaxe á España. Eu, cando paseo entre os andeis baleiros da Biblioteca do Gaiás, lembro esa esixencia do conselleiro.
Nese tempo, a cultura galega floreceu exhuberante como un xardín salvaxe e caótico. Todos éramos artistas porque sempre había unha deputación ou algún concello que podía completar a financiación da Xunta para pagar o proxecto máis persoal e inintelixible, a actuación máis improvisada e extravagante. Xa non eran soamente os músicos os que podían subir ao escenario, tamén os amigos dos músicos podían ser músicos.
    Cando Fraga non logrou formar goberno, en 2005, Pérez Varela buscou o seu El Dorado na República Dominicana. A herdanza que legou a Ánxela Bugallo era un modelo autocrático incompatible co rigor que debe amosar a cultura como modelo para o avance da sociedade. A conselleira tratou de ordenar o presente e o futuro cunha serie de plans sectoriais. O programa funcionou ata que os seus compañeiros de partido escribiron o seu nome nunha peza de terracota e a mandaron ao ostracismo con notable torpeza.
   O seu sucesor, Roberto Varela, adoitaba coller autobuses e regresar á casa camiñando en Nova York. O seu modelo non era o mito franquista e rancio do Alcázar. Chegou anunciando que evitaría «as listas de estrelas» para promover «máis actos e máis pequenos», é dicir, evitaría os espectadores ocasionais que acoden a grandes eventos e buscaría un público formado e constante. Logo se decatou de que o criterio de xestión non mudara dende que o fixara Pérez Varela: xuntar 40.000 personas diante de Bruce Springsteen para que o César puidese ver a foto nas portadas, sen ter en conta que ese público era flor dun día. Roberto Varela colleu o primeiro avión que despegou da Lavacolla.
    Nese momento, co modelo varelista superposto sobre o modelo sostible de Bugallo, chegou a crise para arrasar coa propia Consellería de Cultura. Ao sumarse á Educación, queda condenada a un papel de eterno secundario.
   O resultado dese choque de modelos acontecido nun momento de escaseza tivo como consecuencia que a cultura galega empezou a amosar un cansanzo provocado pola falta de orzamentos para sustituír a carencia de venda de entradas ou de compras de libros.
    A situación actual é que hai unha vintena de persoas que definen a cultura do país. Son os responsables de cultura na Xunta, as deputacións e os sete grandes concellos. Non son artistas, son políticos; non deciden con criterio intelectual, senón político.
   A consecuencia é que no discurso creativo non importa tanto a expresión persoal como a defensa de discursos dominantes na sociedade, como o feminismo, os movementos migratorios ou a memoria histórica. Non critico a defensa deses valores, critico que esa defensa imponse sobre os valores artísticos. O contexto non cambiou: en vez de ver os músicos sobre o escenario, seguimos vendo os amigos.
   A cultura galega ten un sustento público, pero non ten público. Non hai ámbito que se libre diso. Mesmo no teatro, que adoita desprezarse como unha disciplina desenvolvida por personas que requiren de pouco para vestir e menos para comer. Temos a íntima sensación de que o mérito dos actores limítase a finxir como calquera de nós na vida cotiá.
Temos a xeración de intérpretes e técnicos mellor formada e con máis experiencia da nosa historia, pero eses actores e eses técnicos tan excelentes siguen vivindo maiormente das montaxes que financian as institucións como socios maiores ou das súas intervencións na televisión pública. O teatro galego asentouse tamén sobre a facturación ás institucións políticas e non se tomou a molestia de asegurarse espectadores.
   As compañías que desenvolven o seu traballo en condicións son as que souberon mirar máis aló nos 90 e nos 2000. Un exemplo é Chévere, que agora está exhumando montaxes celebradas naqueles anos nunha volta que revestida de mito, pois os espectadores presumen en Facebook de que, aínda que non viran Río Bravo no seu momento, puideron facelo desta volta.
Xunto a Chévere contaremos a Voadora, Sarabela e Producións Excéntricas; compañías que son trens de longo percorrido e que aprenderon o ritmo da colleita e o ritmo do barbeito.
O público atopámolo neses grupos que traballaron de xeito continuado cara á platea e nos lugares nos que houbo unha traxectoria longa de asistir ao teatro, onde houbo unha programacion extendida durante anos que permitiu crear uns afeccionados con criterio: Santiago, Narón e Carballo.
    A diagnose pode aplicarse tamén á edición de libros. As dúas grandes, Xerais e Galaxia, van soportando o seu peso e, arredor delas, seguen existindo numerosas editoras cunha estrutura lixeira e cunha crecente especialización (Rinoceronte, Urco, Alvarellos, Chan de Pólvora,...).
    No ámbito literario, seguen brillando a literatura xuvenil —pola obvia prescrición e por fenómenos como Ledicia Costas— e a poesía, que mantén unha vitalidade sorprendente. A singularidade da lírica galega é que logrou asentarse nunha posición central, diferente á marxinalidade á que a someten outas culturas.
    Na narrativa, hai figuras que teñen o seu censo lector fixo, como Manuel Rivas. O resto dos escritores non acaban de dar con historias que atraian ao público; un problema que logran solventar, de xeito excepcional, autores como Domingo Villar ou Pedro Feijoo.
A crise económica deixou consecuencias graves nas artes plásticas, basicamente porque as dúas caixas de aforros (Caixanova e Caixa Galicia), xunto coa Fundación Barrié e Unión Fenosa, achegaban os orzamentos que termaban en boa medida do sistema de exposicións e programacións.
   Desaparecidos varios dos actores empresariais e minguados en boa medida os presupostos dos restantes, a solución dos comisarios é baixar os sotos para buscar obras nos fondos propios, obras que se soben no montacargas ás salas de exposición cunha excusa temática máis ou menos comprensible —a cidade, a paisaxe, a muller,...— e que se prolongan durante tempadas extensas. A consecuencia é que os afeccionados acaban deixando escapar un bocexo ante a falta de aire fresco. Xa se sabe o que acontece nos ambientes cargados.
    Neste sopor sálvanse o Museo de Pontevedra, que anuncia a principio de ano catro mostras de calidade, e máis o Museo de Belas Artes e a Fundación Seoane da Coruña, que manteñen un ritmo continuado de oferta. O Marco vive sen vivir nel, sometido ao impredecible temperamento que rexe o Concello de Vigo, e a Barrié contempla o futuro con temor.
  Con todo, a entidade que nos define é a Cidade da Cultura: unhas instalacións espectaculares e unha planificación de actos razoable que ten chamar por un público que, no máis próximo dos casos, está a dous quilómetros. Iso si, Pérez Varela logrou que fose máis alta que o Alcázar de Toledo.