GUÍA PARA DESMONTAR UN BELÉN DE TOLSTOI

DESMANTELAR o meu belén é o máis frustrante do Nadal. Tocarame esta tarde. Acometo a deconstrución con delicadeza paliativa. Evito meter a Caterpillar 235, coma se fixo contra o Quiqui Bar de Santiago.

     A falta de fe maior, os meus nacementos son temáticos. Este ano ando ofrecido a Tolstoi, tras verme fidelizado por unha traballosa lectura de Ana Karénina. A escena do meu Nadal non se corresponde a un palleiro triste e frío dos Evanxeos, senón a un deses pazos de San Petersburgo con cheminea grande de Titanic ante a que os nobles aburren, repregados en si mesmos. A aristocracia presoviética nace, medra con institutrices, ocupa o seu posto inútil nun ministerio, adulterízase, lerchea e morre. Na parte alta do meu belén, onde o brión ten un verde de casino vienés, hai unha cabana nevada de arte póvera na que Lev Tolstoi está escribindo Ana Karénina. Bota en cara aos terratenentes o atraso mecánico que goberna a escravitude dos labregos e, a estes, a lacazanería estrutural e á resignación da vodca.

     Ao desmontar o meu belén lembro a miña nai colocando o seu na miña infancia. Estaba inspirado no Rubens de A adoración dos Reis Magos. Os labregos e os tres adoradores máxicos camiñaban cara ao portal con esa expresión arretabada, entre perplexa e entusiasta coa epifanía, de todo o barroco. Botei a infancia fascinado polo brillo pequenoburgués dos ríos prateados que estendía a miña nai para que reflectisen a luz pobre do muíño. Preguntábame por que non había buscadores de metais preciosos neles. Arriba, á dereita, había unhas montañas nevadas e falanxistas nas que estaba o intrigante pazo de Herodes, sempre iluminado porque a maldade é unha festa eterna.
     Hai outro río que cruzarei na noite escura do corazón, o Limes. Morremos á mesma hora á que nacemos, polo que me tocará desistir da vida cando o día rompa augas. Ás seis da madrugada dun ferragosto descubrín as imaxes do mundo e a esa mesma hora, un día calquera, as imaxes dimitirán no meu cerebro. O meu temor máis grande é perder a memoria ao atravesar o Limes sen que Francisco Macías me teña publicado nas súas Edicións Positivas. Sempre que o atopo repróchollo: «Paco, cando me publicas algo?». «Cando mo mandes, Jaure; cando mo mandes». E a casa sen varrer.
     O último libro publicado por Positivas é De Quiqui Bar... a Castromil, unha crónica do propio Macías sobre o Quiqui Bar. Era o nome dun edificio promovido por Manuel Ramallo en 1926 en Santiago. Atopábase no soar no que agora se abre a Praza de Galicia. Ramallo aprendera a valorizar os seus locais de hostalería con cultura nas súas viaxes á Belle Epoque. O industrial botaba estadías naquel París no que Alice Prin fora elixida Raíña de Montparnasse. Daquela, a rapaza cambiara o oficio de linotipista polo de modelo de Picabia, Cocteau e Man Ray; abandonou nun portal sen pesebre o seu nome e renaceu bautizada como Kiki de Montparnasse. Man Ray pintoulle dous f nas costas para fotografala como Violín de Ingres. Manuel Ramallo rendeulle armas como dama dun castelo de foxos fondos e muros tex-mex creando o Quiqui Bar.
     Francisco Macías cita a Pérez Lugín (La casa de la Troya) para apuntar o «quietismo» que padecía Santiago nos anos 20. Macías interpreta a modernidade dese tempo como un reto a unha igrexa lexitimada pola forza que recuperaba a tradición xacobea. Sustentando o seu ensaio sobre unha relación entre espazo e estética, sinala que Manuel Ramallo erixiu o Quiqui Bar nun ámbito pagano de extramuros. «Non significou soamente o inicio dun ensanche, a saída dos dominios pétreos e da influencia eclesiástica e conservadora», salienta, para engadir que «o Quiqui Bar era unha proposta urbanística, e moito máis. Supuña un sopro de alegría, unha mudanza cultural. O edificio foi ocupado por salóns de billares, dominó, tresillos... e mesmo o jazz invadiu o seu aire, converténdoo nun vento que chegaría a outros lugares de Galicia». O autor incide nese vencello entre lugar e ideoloxía cando presenta a Praza de Galicia de entón como «a Galicia unida nun espazo de restaurantes, de música, sen ningún organismo oficial nin eclesiástico».
     Aquela epifanía herética tivo a súa reacción, mesmo na santa erudición. O inquisidor Vicente Risco empuxa o seu Stephen Dédalus —trasunto de James Joyce— ao Quiqui Bar na novela Dédalus en Compostela. Dédalus afirma que lle gusta tomar café nese local «porque ten unha arquitectura odiosa». Risco retrúcalle: «Vulgar nada máis». O escritor desdóbrase para darse a razón ao poler a feder o estilo modernista do arquitecto González Villar.
     En 1974 o Concello propuxo dar «aire» a ese espazo que ocupaba o Quiqui Bar para deixar paso os automóbiles. O avance conlevaba crear «36 miserables prazas» de aparcadoiro, que escribiu daquela un irado Luís Mariño. O alcalde, Antonio Castro —que estudara a diplomatura de xefe local do Movemento— apurou a decisión trazada polo seu antecesor porque 1976 era ano xacobeo. Ordeou que unha Carterpiller 235 arramblase a modernidade derrubando o Quiqui, pero tamén outros negocios, como o reputado Hotel España dos Fernández Albor.
     Manuel Ramallo aforrouse ver caer o seu soño montparnasián, un dos primeiros locais de Galicia nos que as mulleres entraban soas tomar un aperitivo, o sitio que chamaba polos pianistas e os clarinetistas da vangarga para coñecer o jazz, aquela música «infernal», como se leu nun Cartas ao Director. O hostaleiro marchara de Santiago tras a Guerra. Non soportaba vivir na cidade que tirara nunha gabia en 1936 o talento e a vida de Camilo Díaz Baliño, o pai de Isaac Díaz Pardo.