ROMÁNICO, BARROCO E SENTIMENTAL

MARCEL PROUST desconfiaba da arquitectura. Non exactamente da arquitectura, senón máis ben de procesos relacionados con ela, como as mudanzas. A súa familia, que vivía en París, decidiu en 1900 cambiar de piso para vivir na Rue de Courcelles. Marcel escapou a Venecia mentres durou o cambio de casa. Cinco anos despois, tras a morte da nai, acabou recoñecendo que a arquitectura das lembranzas lle pesaba de xeito insorportable. «Mamá levou canda ela o pequeno Marcel ao morrer», escribiría.

Soportou esa tristeza uns poucos meses. Acabou por resignarse a unha nova mudanza. Como non lle apetecía buscar casa, encargou a xeira ao seu amigo René Peter e marchou a Versalles. Antes de partir, indicou a René Peter «unhas preguntas e esixencias capaces de tolear a calquera», como indica o seu biógrafo Jean Yves Tadié. Cóntao no prólogo a Una temporada con Marcel Proust (Bruguera), o libro de memorias que escribiu o propio René Peter. A busca fracasou e, a fins de 1906, Marcel ocupou un apartamento que fóra dun tío seu no Boulevard Haussmann. A vivenda non lle gustaba porque «mamá non a coñecera».

A casa do tío nunca acabou de convecelo. Percibíaa coma un modelo do «triunfo do mal gusto burgués», pero acabou vivindo nela durante doce anos pese a que «a decoración dourada, o pó do barrio, o ruído incesante e as árbores que se inclinan contra a ventá».
Malia todas as chatas que lle poñía a moitas arquitecturas, Proust non deixaba de percibir que a cidade sería imposible sen arquitectura. A súa visión era a mesma que describía Michel Foucault cando falaba de que no século XIX a cidade era vista «como un lugar privilexiado, como unha excepción nun territorio de campos, bosques e camiños». O filósofo francés explica nunha entrevista que aparece agora recollida no volume La ética del pensamiento (Biblioteca Nueva) que o erro dos arquitectos foi limitarse aos edificios e ao urbanismo renunciando ao dominio do ámbito que hai entre cidade e cidade. A partir do XIX «os que pensaban o espazo non eran os arquitectos, senón os enxeñeiros e construtores de pontes, camiños, viaductos, vías férreas,...».
Foucault lamenta que a ordenación do territorio quede fóra do control do arquitecto porque percibe neses profesionais unha maior preocupación polo factor humano ca nos enxeñeiros. Alega que non se poden disociar a liberdade das persoas, as relacións entre elas e os espazos nos que conviven.
Nesa liña de pensamento humanista atópase o arquitecto Manuel Gallego Jorreto (O Carballiño, 1936), ao que o Colexio de Arquitectos de Galicia vén de conceder un premio á traxectoria. O ourensán recolleu o galardón subliñando que «a sociedade considera que a arquitectura sobra, que hai que buscar camiños máis lóxicos; vese máis un papel de capricho, de luxo, de decoración particular». Este discurso de Gallego Jorreto non é novo nel. Hai cinco anos, cando os arquitectos eran tan importantes socialmente que se situaron ao borde das portadas do Hola!, xa rexeitaba a arquitectura espectacular. «Gústame a arquitectura silenciosa, que se achega máis ás persoas, pero non me gusta o ruído nin o espectáculo». Gallego Jorreto sitúase na liña desa arquitectura galega, que pasou en cinco séculos do orgulloso ensimismamento románico a un discreto exhibicionismo barroco; sitúase na liña da arquitectura proustiana debedora do regusto que proporciona a memoria.
A arquitectura galega caracterizouse por respectar os materiais do país, o pasado, as lembranzas e as emocións. Ese rigor esqueceuse cando a riqueza xeralizada sacou ese pretensioso groseiro que habita dentro de nós. Galicia comezou daquela a emanar unha arquitectura ostentosa máis propia dun pazo de Versalles ou do piso do tío de Proust ca dun territorio de humildade, chuvia e frío. Xurdiu unha arquitectura nulamente relacionada co noso románico, co noso barroco e ou co noso sentimentalismo.

Pero a arquitectura aínda humaniza noutros países. Os restos do monarca inglés Ricardo III (1452-1485), atopados hai dous anos nun aparcadoiro, foron enterrados novamente. O novo sepulcro foi feito polo artista Michael Ibsen, descendente directo da irmá do rei. Ibsen usou pedra de York, o lugar de orixe dos seus antergos, con sona de ser a máis duradeira do país. Os británicos xestionaron os ósos de Ricardo III con respecto e delicadeza.

Unha busca semellante, a procura física de Cervantes, acabou en España coa aplicación laxa da lei de probabilidades: «Es posible considerar que en el suelo de la cripta de la actual iglesia de las trinitarias se encuentren algunos restos pertenecientes a Miguel de Cervantes», afirmou Francisco Etxebarria, o director do equipo de antropólogos que non atopou restos, senón unha suposición. Etxebarria falaba mirando de esguello á orde trinitaria, que tan eficaz descoido puxo na conservación malia saber que Cervantes estaba no seu templo.

A memoria doutro artista talentoso, Miles Davis, visitou Galicia. O seu exbatería Al Foster trouxo ao Café Latino de Ourense a súa homenaxe a outro batería, Art Blakey. Miles Davis non dubidou en contratar a Al Foster tras descobrilo nunha local de Manhattan. «Todo o que precisaba dun batería tíñao Foster», pode lerse en Miles: la autobiografía (Alba Editorial).O trompetista referíase nese libro ao batería que o acompañou nos anos 70 valorando o seu talento musical. Pero Al Foster foi moito máis para el. Apoiouno nos anos máis agrios da súa adicción ás drogas, cando estaba tan atordado que deixou de tocar.
Miles Davis recorda o seu regreso, a súa busca do tempo perdido: «En abril do 82 volvín reunir a banda para preparar unha xira por Europa. O meu aspecto era sepulcral. Estaba moi fraco e perdera gran parte do pelo; soamente me quedaban unhas cantas guedellas, que peiteei cara atrás. Estaba case sempre tan débil que me vía obrigado a tocar sentado. Uns días sentíame a gusto e outros a piques de coller un avión e volver á casa. Pero a banda, compenetrada, tocaba cada vez mellor». Na banda estaba Al Foster.
Miles Davis era un animal orgulloso e ao tempo un animal asustado, como foi Proust ou como imaxinou Shakespeare a Ricardo III: «Atópome so, máis Ricardo ama a Ricardo... Si... Eu son... Eu mesmo. Hai asasino aquí? Non... Si... Eu mesmo... Fuxe daquela! Máis de min? Razón responde! Para que non me vengue de min mesmo?»

Photo: Miles Davis at Gleason’s Gym. New York City, in 1969. Baron Wolman